Сайншанд багийн танилцуулга

Ñàéíøàíä áàã íü Ñýâðýé ñóì 1926 îíä áàéãóóëàãäàõàä ñóìûí áàðóóí õîéíîîñ ç¿¿í õîéò íóòãèéã õàìàðñàí ºðãºí óóäàì óóë òàë õîñîëñîí áàã áàéãóóëàãäñàí þì. 1961 îíä á¿õ íèéòýýð íýãäýëæèõýä áðèãàäûí çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðæ, Ãèëáýíòèéí õýñýã ãàçàð íóòàã áîëîõ îäîîãèéí Ãóðâàíòýñ ñóìûí Ãî¸îò áàãèéí íóòàã òýð ÷èãýýðýý Ãóðâàíòýñ ñóìàíä øèëæñýí áàéíà. Òóñ áàã íü îäîîãèéí áàéäëààð Áàãèéí Çàñàã äàðãà, õ¿íèé áàãà ýì÷,áàãèéí òóñëàõ àæèëòàí ãýñýí 3-í îðîí òîîòîé 310 ºðõèéí 1038 õ¿í àìòàé, 37773 òîëãîé ìàëòàé 3600 кì2 íóòàã äýâñãýðòýé áºãººä áàéãàëèéí ò¿¿õ äóðñãàëòàé ãàçàð, õîâîð àí àìüòàí îëîí áàéäàã. Áàãèéí òºâººñ баруун õîéò ç¿ãò 50-60êì-ò Õîíãîðûí ãîë, Á¿ðäèéí ãîë, Äóãàí ãîë,×îíî øóðãóóë, ×îíî õàðàéõ, ç¿¿í áàðóóí Øóðãóóëü, Òàë ãàøóóí, Àäàã ãàøóóí, Òàëûí ö¿íõýã, Õîîõîðûí òýýã, Õóí íóóðûí øàë, Õàðûí Áîîì, Øàð õóëñàí çýðýã çàã ñîíäóóë õóæèð äàâñ á¿õèé ñîíèí òîãòîöòîé Õîíõîð õîòãîð ãàçàð çýðýã Áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð, ò¿¿õèéí äóðñãàëò ñ¿ì õèéäèéí òóóðü õàäíû ñ¿ã çóðàã ýëáýãòýé. Àëò, Øîõîé, Í¿¿ðñ çýðýã áàéãàëèéí áàÿëàã, õ¿ðìýí ÷óëóó, Öàãààí øàâàð, Óëààí øàâàð, ªíãèéí øîðîî á¿õèé áàðèëãûí ìàòåðèàëóóä ýëáýã òîõèîëäîíî. ×îíî,Èðâýñ, Øèë¿¿ñ, ¯íýã Õÿðñ, Ìàíóóë çýðýã àðààòàí àìüòàí, ¨ë, Òàñ,Á¿ðãýä, Õîéëîã_ Õàðöàãà, Øîíõîð çýðýã æèã¿¿ðòýí, Àðãàëü ßíãèð, Õóëàí, Õàð ñ¿¿ëò çýðýã àí àìüòàí Çàã,Ñóõàé, Á¿éëñ, Õàðãàíà. Òýñýã, Àðö Çýýðãýíý çýðýã ìîä áóòëàã óðãàìàëòàé ͺðººò ßìààò, Ñýð¿¿í áóëàã çýðýã ðàøààí óñòàé. 180êì ¿ðãýëæèëñýí Õîíãîðûí ýëñýí óóë òóñ áàãèéí íóòàãò áàéäàã. Óðòààøàà 180êì, ªðãºíººðºº 3-5 êì ¿ðãýëæèëñýí Àëòàí øàðãàë óóë áèé áîëãîæ àð ¸ðîîëîîðîî óðñãàë áóëàã íîãîîí ç¿ëýãòýé ò¿¿íèé õºâººãººð òàâàí õîøóó ìàë áýë÷èæ Àäàã öàãààí íóóðàíä íü óñíû øóâóó ãàíãàíàëäàæ ×óõàìäàà õàíãàé, ãîâü öºë õîñëóóëàí õàðóóëäàãààðàà ãàéõàãäàæ ãàäààä äîòîîäûí æóóë÷èäèéí í¿äèéã õóæèðëàñàí íóòàã þì. Íóòãèéí õàìãèéí õ¿éòýí ñàð íü 1-ð ñàð áºãººä ñàðûí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð îëîí æèëèéí äóíäàæààð -18-27 õýì, õàìãèéí äóëààí ¿å íü 7.8-ð ñàð áºãººä ñàðûí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð îëîí æèëèéí äóíäàæààð +25-ààñ +30 õýì áàéäàã. Áàãèéí íóòàã äýâñãýðò Õîíãîðûí ãîëä àÿëàë æóóë÷ëàëûí “Говийн анар”, Ãîâü-äèñêîâåð, Æóóë÷èí ãîâü, Говь эрдэнэ çýðýã àÿëàë æóóë÷ëàëûí áààçóóä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Òóñ áàãààñ óëñàä àëäàðòàé ìºíãºí ýäëýëèéí “Íî¸í-Ñýâðýé” õèéöýýð ãàéõàãäñàí ¿å ¿åèéí äàðõ÷óóë òºðºí ãàð÷ èðñýí. Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí òàìãà, ò¿¿íèé õàéðöàã õèéñýí Òºðèéí äàðõàí Ñîíîìøàðàâûí Ñóãèð, Ñîíîìøàðàâûí Ýðäýíýý, Àäúÿàãèéí Öîîæ íàð ìºíãºí óðëàëûí ñàéí äàðõ÷óóë þì.Ñ.Ñóãèð íü òºðèéí ýðäýíèéí òàìãà, ÁÍÝÓëñààñ ìîíãîë óëñàä ýë÷èí ñàéäààð ñóóæ áàéñàí èõ ëàì Áàêóëà Ðýìáó÷èéí çàõèàëãààð íàéìàí òàõèë õèéñýí ýíý á¿õ óð ÷àäâàð àâüÿàñèéã òºð çàñãààñ ¿íýëæ “Àëòàí ãàäàñ” îäîíãîîð øàãíàæ “Òºðèéí äàðõàí” öîëîîð øàãíàãäàæ áàéæýý. Òóñ áàãààñ Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð Ö.Íÿìäîðæ, ÌÓÃÆ¿æèã÷èí Ã.Öýðýíïàãìà. ÑÒÀ ×.Ýðäýíýòºãñ, ÑÒÀ Ï.Ìààì,Ãàâüÿàò áàðèëãà÷èí Ä.Ñàíæ. Ãàâüÿàò ýäèéí çàñàã÷ Ö.Äàãäàí. Ìàë ýìíýëýãèéí óõààíû äîêòîð ª. Ýðäýíýáèëýã. Àíàãààõ óõààíû äîêòîð Ã.Çóëõ¿¿ íàðûí àëäàðòíóóä òóñ áàãààñ òºðºí ãàð÷ýý. Òóñ áàãèéí áàõàðõàë áîëñîí õ¿÷èò áºõ÷¿¿ä À.Ïóíöàãäàðæàà, àéìãèéí àðñëàí Ï.Áÿìáàà, Àéìãèéí Àðñëàí Á.Áàÿíìºíõ, Àéìãèéí çààí Á.Áàòòóëãà. À/ç Ï.Æàí÷èâ, Àéìãèéí íà÷èí Ä.Õ¿¿õýíõ¿¿, À/í Ï.¨íäîí, А.Н Ñ.Áîëä, А.Н Ñ. Èäýð, А.Н À.Íÿìñ¿ðýí, Ñ/ç Ã.Ãàíáàò, Ñóìûí íà÷èí Ï.Îòãîí, Ñ/í ß.Áîëä Ñ/í Õ.Îòãîíìºíõ, С.Н Ө.Балданчойгүв íàð òºðºí ãàðñàí þì. ̺í óðòûí äóó÷ Õ.Øàãæààõ¿¿, Óëñûí àâàðãà ìàë÷èí Ö.Ìààâàð, Á.Ñîñîð, Ë.Íàìæèëäîðæ íàð À.Ñàíæ. Ä.Ñîñîð íàð àéìãèéí àâàðãà ìàë÷èíààð Ï.Äàðüõ¿¿, Ë.Äàøíÿì. Íàð ñóìûí ìÿíãàò ìàë÷íààð òóñ òóñ øàëãàð÷ áàéñàí áàéíà.Àõìàä äàé÷èí Ä.Õàéâæóíàé, Ä.Äîðæ íàð ýх îðíîî õàìãààëàõ àðèóí ¿éëñýä ç¿òãýæ ÿâñàí áàéíà. Òóñ áàãèéí àíõíû äàðãààð Á.Ñîñîð, Ä.Äóëàìæàâ, Á¿äýý, Ì,ÿíñýí, Æ.Òºðìºíõ, Á.Áàíçðàã÷, Ä.Ñ¿íäýâ, Ä.Áÿìáàà, È.Ñóìúÿà, Ï.Áÿìáàà íàð ¿å ¿åèéí äàðãààð àæèëëàæ áàéãààä Çàñàã çàõèðãàà íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèä ººð÷ëºëò îðæ áàãò øèëæèõýä àíõû áàãèéí Çàñàã äàðãààð À.Ýðõýìáààòàð àæèëëàæ áàéãààä 2000 îíîîñ îäîîã õ¿ðòýë Ö.Ýíõáàò Áàãèéí Çàñàã äàðãààð àæèëëàæ áàéíà.Òóñ áàã íü 2012 îíû æèëèéí ýöýñò ýäèéí çàñãèéí äàíñàíäàà òýìýý 2589, àäóó 953, ¿õýð 103, õîíü 3191, ÿìàà 30897 á¿ãä 37733 òîëãîé ìàë òîîëóóëñàí áîëíî. Áàãò öàõèëãààí ýõ ¿¿ñãýâýðòýé àéë ºðõ 138, òåëåâèçîðòîé ºðõ 279, ìàëûí õàøààòàé 138, õóäàãòàé 136, àâòîìàøèíòàé 117, ìîòîöèêëüòîé 203, òðàêòîðòîé 3, ðàäèîòîé 134 ºðõ òîîëîãäñîí áàéíà. Ñàéíøàíä áàã íü 2004-2008 îíóóäàä ñóìàíäàà òýðã¿¿íèé áàãààð 4-í óäàà øàëãàð÷ 2005.2006 îíóóäàä àéìàãòàà 3-ð áàéð ýçëýí àæèë ¿éëñýýðýý áóñäûãàà õîøóó÷èëæ èðñýí.